سیاهدانه یک طلای سیاه در حوزه طب اسلامی ایرانی

 

سیاهدانه از دانه های بسیار پر اهمیت برای پیشگیری و درمان بیماریها است. بی نظیر بودن سیاهدانه در روایات شیعه و طب سنتی بیان شده و اکنون در تحقیقات جدید نیز به اثبات رسیده است. سیاهدانه به عنوان غذای عملگرا نیز مطرح است، یعنی بخاطر خواص فراوان و کم خطر بودن ، میتوان از آن بصورت روزانه استفاده کرد.

در این مقاله از منابع معتبر استفاده کرده ام و سعی نمودم تا تمام خواصی که برای سیاهدانه مطرح میشود را بیان کنم. ابتدا بصورت مرور کلی بر خواص و سپس بطور تفصیلی به خواص و داروهای ترکیبی با سیاهدانه پرداخته ام.

لازم به ذکر است مقالات سایت طبیس به عنوان منبع اطلاعاتی برای درمانگرها بوده و در آن‌ها از کلمات تخصصی طب سنتی و طب اسلامی استفاده شده است. برای یادگیری مفهومی کلمات تخصصی می‌توانید به مقاله واژگان تخصصی طب اسلامی ایرانی مراجعه فرمایید.

 

نام فارسی: سیاه دانه، سیاه تخمه

نام عربی: حبه السودا، شونیز.

محل رویش:ترکیه، مصر، هند، ایران در استان های مرکزی، آذربایجان شرقی، اصفهان.

اجزای مورد استفاده و مشتقات: تخم(بذر)، روغن و عسل

 

طبیعت و مزاج سیاهدانه

در طب ایرانی گفته میشود درجه سوم گرم و خشک است و در روایات اهل بیت فرموده اند مزاج معتدل دارد.

 

 

مروری بر خواص سیاهدانه در طب اسلامی ایرانی

خواص  سیاهدانه در روایات

1. در سیاهدانه درمان هر بیماری ای وجود دارد بجز مرگ.
2. درمان انواع دلدرد با سیاهدانه همراه عسل: نفخ و صدای قراقر در شکم، مشکل آپاندیس و…
3. درمان تب مزمن
4. درمان دبیله(عفونت آپاندیس)
5. برای پروستات یا حصر البول یا سخت ادرار کردن(در آخر شب خوردن)
6. میگرن و التهاب چشم
7. پیشگیری از بیماریهای نهفته در بدن که هنوز نشانه ای در بدن ندارند

 

خواص سیاهدانه در طب سنتی

سیاه دانه برای ادرار بول و حیض و رفع بواسیر و یرقان مفید است. روغن سیاه دانه برای تقویت باه(قوت جنسی) و تقویت اعصاب.

مکانیزم اثر سیاهدانه

سیاه دانه اثرات زیر را در بدن دارد:

1. مسخن است (گرم کننده).
2. مجفف است (خشک کننده رطوبات بدن).
3. منضج است (اخلاط فاسد را آماده دفع میکند).
4. جالی است (پاک کننده).
5. مدر شیر مخرج مشیمه(جفت نوزاد که ممکن است پس از زایمان در رحم مادر بماند).
6. تریاق سموم سرد است.
7. رقیق کننده همه خلط هاست.

 

 

افعال و خواص

 سیاهدانه با استفاده از مکانیزمهایی که گفته شد، میتواند اثرات زیر را در بدن، ایجاد کند.

1. چربی و قند خون را کاهش می دهد.
2. فشار خون را پایین می آورد.
3. افرادی که سینوزیت دارند بهتر است هفته ای یکبار از بخور سیاه دانه استفاده کنند.
4. سیاه دانه، سرفه، درد سینه، قی، تهوع، استسقاء، ورم طحال و قولنج ریحی را بهبود می‌بخشد.
5. مداومت بر هر صبح خوردن سیاه دانه مدر بول، مدر حیض و مدر شیر است.

 

 

خواص روغن سیاه دانه

1. روغن سیاهدانه، مسخن و منعظ(ایجاد نعوظ و سفت شدن آلت مرد) است.
2. نوشیدن و طلای روغن سیاه دانه بر آلت تناسلی و کمر منعظ(نعوظ دهنده و سفت کننده آلت) بسیار قوی است.
3. روغن سیاهدانه، درد های سرد، سستی اعصاب و سده های عصبی را بهبود می‌بخشد.
4. نوشیدن و طلای محلول روغن سیاه دانه، روغن زیتون و روغن کندر، برای تقویت باه(نیروی جنسی) مجرب است.

 

 

خواص سیاهدانه در طب جدید

در مطالعات متعدد آزمايشگاهي اثرات محافظت کبدي، کليوي، گوارشي، سيستم عصبي و قلب و عروق و همچنين اثرات ضد التهابي، ضد سرطاني، ضد ميکروبي و انگلي از دانه گياه سياه دانه گزارش شده است. تاثير مثبت دانه اين گياه در درمان افزايش فشار خون و ديابت و چربي خون بالا علاوه بر مطالعات آزمايشگاهي در آزمايش هاي باليني بدون هيچ گونه عوارض جانبي نيز به اثبات رسيده است.

 

 

مقدار مصرف سیاهدانه

برای سرد مزاجان تا ۲ درهم یا یک قاشق مرباخوری (هر درهم 2.5 گرم است) برای گرم مزاجان تا نیم درهم.

 

مضرات احتمالی سیاهدانه

1. استفاده زیاد و بدون تدابیر، برای کلیه مضر است.
2. سیاه دانه برای زنان باردار مضر است(سقط جنین).
3. زیاده روی در خوردن سیاه دانه، باعث خناق(نوعی ورم گرم گلو) و سردرد در گرم مزاجان می‌شود.

 

مصلحات و تدابیر سیاهدانه

1. کتیرا، یکی از مصلحات سیاهدانه است.
2. برای اینکه سیاه دانه به گرم مزاجان ضرر نرساند بهتر است در سرکه خیسانده شود.

 

بدل سیاهدانه(به جای سیاهدانه)

1. انیسون.
2. نصف وزن سیاهدانه، تخم شوید.

 

 

 

درمان با داروهای ترکیبی دارای سیاهدانه

 

عسل و سیاه دانه

 خواص: مولد شیر، مقوی کبد، مقوی، مقوی بدن، محلل ریاح، مجفف رطوبات زائد، مدر حیض،  مفتت(خورد کننده) سنگ کلیه و مفتت سنگ مثانه است. عسل سیاه دانه باعث شفافیت رنگ صورت میشود، به درمان بیماری‌های تنفسی، درد رحم ،سر درد، روماتیسم، تهوع و قولنج کمک میکند.

مقدار مصرف: یک مثقال عسل همراه با سه یا پنج یا هفت عدد سیاهدانه(بهتر است به تعداد فرد برداشته شود و از 21 عدد سیاهدانه تجاوز نکند)

 

گزیدگی سگ هار و رتیل

خوردن یک مثقال تا ۳ درهم سیاه دانه با آب نیمه گرم گزیدگی سگ هار و رتیل را بهبود می‌بخشد.

شکننده سنگ کلیه و مثانه

خوردن سیاه دانه با عسل مفتت سنگ کلیه و مثانه است و به درمان تب های مزمن کمک می کند.

ضد انگل گوارش(کرم معده و روده)

خوردن و ضماد سیاه دانه همراه سرکه قاتل دیدان(کشنده کرم گوارش) است.

درمان تبهای مزمن افراد بلغمی

خوردن سیاه دانه با سکنجبین تب ربع بلغمی کهنه را بهبود می‌بخشد.

زیبایی و خوشرنگی پوست صورت

خوردن سیاه دانه با روغن باعث خوشرنگ شدن صورت و پوست بدن می‌شود.

بواسیر

خوردن سوخته سیاه دانه با رب مورد به درمان بواسیر بسیار کمک می‌کند.

ترشح پشت حلق(نزله)، سرماخوردگی و سینوزیت و مشکلات مغزی

اگر سیاه دانه را یک شب تا صبح در سرکه بخیسانید و صبح آن را بساید، سعوط(ریختن در بینی) آن برای سردرد سرد مزمن، انسداد بینی، زکام، نزله و لقوه بسیار مفید است. و یا اگر مقداری سیاه دانه را درون کیسه های کوچک بریزید و یک شب تا صبح در سرکه بخیسانید استشمام آن همان فواید را دارد.

آب مروارید

سعوط پودر سیاه دانه باروغن ایرسا، آب مروارید را بهبود می‌بخشد.

زگیل،  خال، پوست پوست شدن بدن، درد مفاصل، بحق، برص(پیسی=ویتیلیگو) و قوبا(پسوریازیس)

ضماد آب جوشانده سیاه دانه و سرکه به رفع زگیل،  خال، پوست پوست شدن بدن، درد مفاصل، بحق، برص(پیسی) و قوبا(پسوریازیس) کمک می کند. همچنین ضماد آن روی پیشانی برای نزله مزمن، سردرد سرد و انسداد بینی مفید است.

عطسه آور و درمان سرماخوردگی

چنانچه سیاه دانه تفت داده را بکوبید و در روغن زیتون بجوشانید و آنرا صاف کنید قطور(قطره ریختن) سه تا چهار قطره از آن روغن در بینی برای زکام همراه با عطسه فراوان مجرب است.

زردی چشم

اگر ۷ عدد سیاه دانه را یک ساعت در شیر مادر بخیسانید و سپس آنرا بسایید، قطور آن در بینی برای زردی چشم ناشی از یرقان بسیار مفید است.

 گرفتگی و صدای گوش

قطور آب جوشانده سیاه دانه با روغن میوه درخت سقز، سدد(گرفتگی) گوش را باز می کند. همچنین به درمان ریح گوش(باد در گوش) و درد آن نیز با کمک می کند.

دندان درد و سردرد

مضمضه آب جوشانده سیاه دانه و سرکه و چوب کاج دندان درد سردرد را تسکین می دهد. تکمید(ماساژ) سیاه دانه بر سر به درمان زکام کمک می‌کند و بر سایر اعضاء محلل ریاح است. ضماد سیاه دانه و عسل و روغن درد رحم را در ایام نفاس التیام می بخشد.

ریزش مو و کم مویی

اگر موم زنبور عسل را با حرارت ذوب کنید و با سوخته سیاه دانه و روغن سوسن یا روغن حنا مخلوط کنید، مداومت بر ضماد آن روی سر به درمان کچلی کمک می‌کند مانع ریزش موی سر و باعث رویش مجدد آن می شود.

کرم کدو روده

طلای آب جوشانده سیاه دانه با آب حنظل تازه بر اطراف ناف، کرم کدو را خارج می کند.

 

سیاهدانه در داروهای ترکیبی مهم

سیاهدانه در داروهای ترکیبی مانند داروی هاضوم و داروی بلغم و داروی سعوط و سرماخوردگی نیز استفاده می‌شود.

 

 

روایات شیعه درباره سیاهدانه

 

سیاهدانه یک داروخانه است

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌: فِي‌ الْحَبَّةِ السَّوْدَاءِ شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ إِلَّا السَّام‌َ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا السَّامُ؟ قَالَ الْمَوْت‌ یعنی پیامبر ص فرمود در سیاهدانه درمان هر بیماری ای وجود دارد بجز سام عرض شد سام چیست فرمود مرگ است.

نفرموده سیاهدانه درمان است بلکه فرمود در سیاهدانه درمان است. بنابراین سیاهدانه ترکیب پیچیده و مواد تشکیل دهنده‌ی زیاد دارد که هرکدام درمان یک درد و یک بیماری است. مجموعه‌ی موادِ درمانی است.

در روایت دیگر در فلاح السائل به سند معتبر آمده است:

قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي‌ هَذِهِ‌ الْحَبَّةِ السَّوْدَاءِ مِنْهَا شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ إِلَّا السَّامَ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُخْبِرُكَ بِمَا فِيهِ شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ حَتَّى السَّامِ قُلْتُ بَلَى قَالَ الدُّعَاء به امام باقر عرض کردم آیا رسول خدا درباره سیاهدانه فرموده است که شفاء هر بیماری است به جز مرگ؟ فرمود بله سپس فرمود آیا به شما خبر بدهم که در آن درمان هر بیماری و سام است؟ عرض کردم بله فرمود دعا.

 

درمان انواع دلدرد با سیاهدانه همراه عسل: نفخ و صدای قراقر در شکم، مشکل آپاندیس و…

در روایت ابن بسطام آمده است:

قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّي‌ لَأَجِدُ فِي‌ بَطْنِي‌ قَرَاقِرَ وَ وَجَعاً قَالَ مَا يَمْنَعُكَ مِنَ الْحَبَّةِ السَّوْدَاءِ فَإِنَّ فِيهَا شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ إِلَّا السَّامَ؟ یعنی به امام صادق ع عرض کردم همانا در بطن من قرقر و درد وجود دارد فرمود چرا از سیاهدانه استفاده نمی‌کنی چراکه در سیاهدانه درمان هر بیماری است مگر مرگ.

 

أَنَّ رَجُلًا شَكَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص وَجَعاً يَجِدُهُ‌ فِي‌ جَوْفِهِ‌ فَقَالَ خُذْ شَرْبَةَ عَسَلٍ وَ أَلْقِ فِيهَا ثَلَاثَ حَبَّاتِ شُونِيزٍ أَوْ خَمْساً أَوْ سَبْعاً وَ اشْرَبْهُ تَبْرَأْ بِإِذْنِ اللَّه‌ یعنی مردی به رسول خدا ص شکایت کرد از دردی در درونش فرمود عسل که در آن سه یا پنج یا هفت عدد سیاهدانه است بخور انشاءالله خوب می‌شوی.

 

 

درمان تب مزمن

وَ سُئِلَ عَنِ الْحُمَّى الْغِبِّ الْغَالِبَةِ فَقَالَ يُؤْخَذُ الْعَسَلُ‌ وَ الشُّونِيزُ وَ يُلْعَقُ مِنْهُ ثَلَاثُ لَعْقَاتٍ فَإِنَّهَا تَنْقَلِعُ وَ هُمَا الْمُبَارَكَانِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِي الْعَسَلِ‌ يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاس قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌: فِي الْحَبَّةِ السَّوْدَاءِ شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ إِلَّا السَّامَ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا السَّامُ؟ قَالَ الْمَوْتُ قَالَ وَ هَذَانِ لَا يَمِيلَانِ إِلَى الْحَرَارَةِ وَ الْبُرُودَةِ وَ لَا إِلَى الطَّبَائِعِ إِنَّمَا هُمَا شِفَاءٌ حَيْثُ وَقَعَا‌ یعنی سوال شد از تبی که متناوب است و قابل درمان نیست فرمود از عسل و شونیز استفاده شود و سه انگشت پیچ (سه قاشق مرباخوری) از آن لیسیده شود چراکه آن را ریشه کن می‌کند و عسل و سیاهدانه مبارک هستند. خداوند درباره عسل فرمود از شکم زنبور خارج می‌شود که رنگ‌های مختلفی دارد و شفاء هر بیماری است و پیامبر ص درباره سیاهدانه فرمود شفاء هر بیماری است به جز سام عرض شد سام چیست فرمود مرگ و این دو میلی به گرمی و سردی ندارند و همچنین طبع خاصی ندارند و هرکجا واقع بشوند درمان هستند.

 

 

درمان دبیله(عفونت آپاندیس)

در روایتی آمده است:

أَنَّ قَوْماً مِنَ الْأَنْصَارِ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لَنَا جَاراً اشْتَكَى بَطْنَهُ أَ فَتَأْذَنُ لَنَا أَنْ نُدَاوِيَهُ قَالَ بِمَا ذَا تُدَاوُونَهُ قَالُوا يَهُودِيٌّ عِنْدَنَا يُعَالِجُ مِنْ هَذِهِ الْعِلَّةِ قَالَ بِمَا ذَا قَالُوا يَشُقُّ الْبَطْنَ فَيَسْتَخْرِجُ مِنْهُ شَيْئاً فَكَرِهَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَعَاوَدُوهُ مَرَّتَيْنِ أَوْ ثَلَاثاً فَقَالَ‌ افْعَلُوا مَا شِئْتُمْ فَدَعَوُا الْيَهُودِيَّ فَشَقَّ بَطْنَهُ وَ نَزَعَ مِنْهُ رَجْرَجاً كَثِيراً ثُمَّ غَسَلَ بَطْنَهُ ثُمَّ خَاطَهُ وَ دَاوَاهُ فَصَحَّ فَأُخْبِرَ النَّبِيَّ ص فَقَالَ إِنَّ الَّذِي خَلَقَ الْأَدْوَاءَ خَلَقَ لَهَا دَوَاءً وَ إِنَّ خَيْرَ الدَّوَاءِ الْحِجَامَةُ وَ الْفِصَادٌ وَ الْحَبَّةُ السَّوْدَاءُ يَعْنِي الشُّونِيز[24] یعنی قومی از انصار نزد رسول خدا ص آمدند و عرض کردند همسایه ما از درد شکم شکایت می‌کند آیا اذن به درمان او می‌دهید؟ فرمود چگونه درمانش می‌کنید؟ عرض کردند یک یهودی نزد ما هست که او را درمان می‌کند فرمود چگونه درمان می‌کند؟ عرض کردند شکم او را می‌شکافد و چیزی از شکمش در می‌آورد حضرت از این کار خوشش نیامد دوبار دیگر نزد حضرت آمدند و درخواست کردند حضرت فرمود هرچه می‌خواهید. یهودی شکمش را پاره کرد و خون زیادی از شکمش خارج شد سپس شکمش را شست و دوخت و درمان شد. به رسول خدا ص خبر دادند. فرمود کسی که دردها را خلق کرد برای آن‌ها دوا قرار داده است و همانا بهترین دواها حجامت و فصد و سیاهدانه است.

پس سیاهدانه می‌تواند جایگزین عمل جراحی باشد. چون پیامبر ص فرمود سیاهدانه بهتر از عمل جراحی است.

 

برای پروستات یا حصر البول یا سخت ادرار کردن

شَكَوْتُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنِّي أَلْقَى مِنَ‌ الْبَوْلِ‌ شِدَّةً فَقَالَ خُذْ مِنَ الشُّونِيزِ فِي آخِرِ اللَّيْل‌[26] یعنی به امام صادق ع عرض کردم به سختی ادرار می‌کنم فرمود آخر شب مقداری سیاهدانه بخور

 

میگرن و التهاب چشم

إِنَّ فِي‌ الشُّونِيزِ شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ فَأَنَا آخُذُهُ لِلْحُمَّى وَ الصُّدَاعِ وَ الرَّمَدِ وَ لِوَجَعِ الْبَطْنِ وَ لِكُلِّ مَا يَعْرِضُ لِي مِنَ الْأَوْجَاعِ فَيَشْفِينِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِه‌ یعنی در سیاهدانه درمان همه دردها است و برای تب و میگرن و ورم ملتهمه و شکم درد و برای کل دردها از آن استفاده می‌کنم و خداوند مرا با آن شفا می‌دهد.

 

 

درمان بیماریهای نهفته در بدن که هنوز نشانه ای در بدن ندارند

أَنَّ حَبَّةَ السَّوْدَاءِ مُبَارَكَةٌ تُخْرِجُ الدَّاءَ الدَّفِينَ مِنَ الْبَدَن‌[17] یعنی سیاهدانه مبارک است و مریضی نهفته را از بدن خارج می‌کند.

بعضی ام اس، یرقان، هپاتیت، دارند اما فعال نیست. سیاهدانه این‌ها را خارج می‌کند.

 

 

شروط درمان با سیاهدانه در احادیث

شرط اول

تعداد سیاهدانه‌ای که می‌خواهد مصرف کند فرد باشه. البته مواردی هم داریم که به وزن تعیین می‌کند. روایات آن را بعدا خواهیم خواند.

شرط دوم

شخصی که از سیاهدانه استفاده می‌کند باید اعتقاد داشته باشد.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِرَجُلٍ اشْتَكَى‌ بَطْنَهُ‌ خُذْ شَرْبَةَ عَسَلٍ وَ أَلْقِ فِيهَا ثَلَاثَ حَبَّاتِ شُونِيزٍ أَوْ خمس [خَمْساً] أَوْ سبع [سَبْعاً] ثُمَّ اشْرَبْهُ تَبْرَأْ بِإِذْنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ هُوَ عِنْدَ مُحَمَّدٍ مِنْ جِلَّةِ أَهْلِ الْمَدِينَةِ فَقَدْ وَصَفَ لَهُ هَذَا فَقَالَ الرَّجُلُ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ يَا جَعْفَرُ فَقَدْ فَعَلْنَا هَذَا فَمَا رَأَيْنَاهُ يَنْفَعُنَا فَقَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ إِنَّمَا يَنْفَعُ أَهْلَ الْإِيمَانِ وَ لَا يَنْفَعُ أَهْلَ النِّفَاقِ وَ عَسَى أَنْ تَكُونَ مُنَافِقاً وَ أَخَذْتَهُ عَلَى غَيْرِ تَصْدِيقٍ مِنْكَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص فَنَكَسَ الرَّجُلُ رَأْسَه‌[18] یعنی کسی از درد شکم به رسول خدا ص شکایت کرد فرمود به اندازه یک قاشق مرباخوری عسل که در آن سه دانه یا پنج یا هفت دانه سیاه دانه است سه مرتبه مصرف کن خوب می‌شوی. مردی از اهل مدینه به امام صادق ع عرض می‌کند درحالیکه نزد امیر مدینه که مهم بود که این کار را کردیم ولی خوب نشدیم فرمود همانا برای اهل ایمان منفعت دارد و برای منافق فائده‌ای ندارد. شاید تو اهل نفاق باشی و شاید رسول خدا ص را تصدیق نکرده‌ای پس مرد سرش را پایین انداخت.

 

شرط سوم

سیاهدانه روش استفاده بخصوصی دارد. خورده شود یا ساییده شود، یا روغن آن استفاده شود ، یا الک شود، یا دربینی بریزیم، یا پودر آن را در بینی بریزیم.

شرط چهارم

تدبیری باید داشته باشیم تا سیاهدانه به محل بیماری برسد. چون فرمود سیاهدانه به هرکجا برسد شفا است ما باید ابتکار بخرج بدهیم تا به آن عضو بیمار برسد. مهم این است که سیاهدانه به محل برسد مثلا برای زانو درد باید روی زانو بمالند. حالا یا آسیاب شده‌ی آن را یا روغن آن را بمالند..

 

نویسنده: سلمان مومن زاده

محقق و مدرس طب اسلامی ایرانی

مدیر مجموعه آموزشی طبیس

منابع

1. طب الائمه، ابن سابور زیات نیشابوری، ص51.
2. فلاح السائل، سیدبن طاووس، ص28.
3. طب الائمه، ابن سابور زیات نیشابوری، ص68.
4. طب الائمه، ابن سابور زیات نیشابوری، ص51.
5. دعائم الاسلام، قاضی نعمان، ج2، ص143.
6. مکارم الاخلاق، طبرسی، ص186.
7. مکارم الاخلاق، طبرسی، ص186.
8. درس آیت الله تبریزیان و کتاب دراسه فی الطب الرسول المصطفی
9. کتاب دایره المعارف طب سنتی_مفردات نوشته سیدمحمدعلی سیدنظری
10. سایت طبایع
11. مقاله مروري بر اثرات فارماکولوژيک دانه گياه سياه دانه (.Nigella sativa L)
    نویسندگان:فلاح حسيني حسن, محتشمي رضا*, صادقي زينب, سعيدي ياسر, فلاح حسيني آمنه