در طب اسلامی ایرانی زردک چه خواص درمانی دارد؟

نام فارسی: زردک

نام عربی: الجَزَر

نام اردو: گاجَر

نام انگلیسی: Carrot

نام علمی: Daucus Carota از خانواده Apiaceae

نامهای دیگر: گَزَر

زردک همان هویج ایرانی است اما به نسبت هویج فرنگی فراوانی کمتری دارد. حتما بارها شنیده اید که توصیه شده به جای هویج فرنگی از زردک استفاده کنید و این به خاطر خواص درمانی زیاد زردک است. در این مقاله به صفر تاصد ویژگی گیاه زردک و مشتقات آن می‌پردازیم و از مصارف درمانی آن در طب سنتی به شما می‌گوییم.

از آنجا که مقالات سایت طبیس، به عنوان منبع اطلاعات درمانگری طب اسلامی ایرانی استفاده می‌شود، در ادامه مقاله با کلمات تخصصی مواجه خواهید شد و برای آشنایی با مفهوم و تعریف این کلمات می‌توانید به مقاله واژگان تخصصی طب اسلامی ایرانی مراجعه کنید.

ماهیت گیاه زردک

زردک غده زیرزمینی گیاهی علفی و دوساله است که ارتفاع آن به ۶۰ سانتی متر می رسد. گیاه زردک بر دو گونه است: زردک بستانی و زردک دشتی. زردک بستانی نیز گونه های زیادی دارد؛ ولی دو گونه نارنجی و زرد آن مشهورتر است. زردک بستانی نارنجی رنگ هویج نام دارد.

ساقه های برگ دهنده گیاه زردک، کرک دار، زبر و مستقیماً به غده زیرزمینی گیاه، متصل اند. سطح مقطع این ساقه ها در پایین گیاه، هلالی شکل است؛ ولی در قسمت‌های بالاتر، مربعی شکل و مایل به چند ضلعی می باشد. ساقه های گل دهنده گیاه زردک نیز، کرک دار، زبر و کمی ضخیم ترند و سطح مقطع شان دایره ای شکل است.

برگ های گیاه زردک، به سبب بریدگی های زیاد، به قسمت‌های کوچک تر، کمی کشیده و نوک دار تقسیم می شوند. این برگ ها، طعمی نسبتاً تلخ دارند. برگ های گیاه زردک دشتی، از برگهای زردک بستانی، کوچکترند.

گل های گیاه زردک، کوچک و سفید رنگ اند و به صورت تجمعی و چتری شکل، انتهای ساقه های گل دهنده می‌رویند. هر یک از گل ها، پنج گلبرگ بسیار کوچک و کاملاً جدا دارند که اغلب اندازه شان نامنظم است. در هر دسته از گل ها، گل های بیرونی، درشت تر از گلهای مرکزی هستند. گل های گیاه زردک دشتی، زرد، تند مزه و خوش رایحه اند.

پس از خشک شدن گل ها، تخم های زردک در همان محل، به صورت تجمعی و چتری رشد می کنند. تخم های گیاه زردک، بیضی گون، کوچک و قهوه‌ای رنگ اند و روی سطح هر یک، زائده هایی نوک تیز، کوچک و نرم، و چند شیار عمیق و طولی دیده می‌شود. تخم گیاه زردک دشتی به دوقو مشهور است.

غده زیرزمینی گیاه زردک، کشیده، نسبتاً ضخیم و مخروطی شکل است و طعمی شیرین دارد. غده زیرزمینی گیاه زردک دشتی، به قطر یک انگشت است.

بهترین زردک، بستانی، مایل به نارنجی، شیرین، تازه، کاملاً رسیده و کم ریشه است.

تشابه و تقلب در زردک

غده زیرزمینی زردک به غده زیرزمینی جعفری شباهت دارد؛ ولی کمی ضخیم تر و پر رنگ تر است.

محل رویش زردک

چین، هند، پاکستان، ترکیه و ایران.

مراحل کاشت، داشت و برداشت زردک

تکثیر زردک از راه کاشت تخم آن صورت می‌گیرد. خاک مزرعه زردک باید به خوبی شخم خورده و نرم باشد و کود کافی داده شده باشد. برداشت محصول زردک، در ماه‌های اردیبهشت و خرداد انجام می‌شود. برای تولید تخم زردک، در موقع برداشت، غده های زیرزمینی قوی و مناسب را انتخاب کرده و در بستری مناسب محفوظ نگه می‌دارند و در بهار سال بعد، مجددا آنها را می‌کارند. تخمین زردک ها را می‌توان در مرداد و شهریور برداشت کرد.

اجزای مورد استفاده زردک

غده زیر زمینی، برگ، تخم و شیره غده زیر زمینی.

عناصر تشکیل دهنده زردک

در هر صد گرم زردک، ۸۸ گرم آب، ۹/۷ گرم کربوهیدرات، ۰/۹۳ گرم پروتئین، ۳۷ میلی گرم کلسیم، ۳۴۱ میلی گرم پتاسیم، ۳۶ میلی گرم فسفر، ۰/۷ میلی گرم آهن، ۱۱۰۰ واحد بین المللی ویتامینA، ۰/۰۶ میلی گرم ویتامین b1، ۰/۰۵ میلی گرم ویتامین b2، ۰/۶ میلی گرم ویتامین b3 و ۸ میلی گرم ویتامین c وجود دارد. زردک، حاوی ۱/۶۵ درصد اسانس روغنی فرّار است که از کاروتال، لیمونن، پینن و سینئول تشکیل میشود. در برگ های سبز گیاه هویج، حدود ۰/۲۳درصد از ماده عاملی تلخ، حدود۰/۰۳ درصد از یک روغن اتری، چند پروتو آلکالوئید، ماده پیرولیدین و دوسین وجود دارد. تخم گیاه زردک، دارای اسید تیگلیک، آسارون، بیزابول و حدود ۱ درصد اسانس روغنی فرًار است. اسانس تخم های گیاه زردک، از ۱۱/۳درصد دوکول و ۷۰ درصد کاروتال تشکیل می شود.

طبع و مزاج زردک

زردک بستانی در درجه دوم گرم و تر است. دوقو در درجه سوم گرم و در آخر درجه اول خشک است.

خواص اصلی زردک

زردک برای تقویت باه، تقویت نیروی هاضمه، تفتیت سنگ کلیه و مثانه، تفتیح سدد کبد. دوقو برای تقویت معده، تقویت باه سردمزاجان، ادرار بول و حیض.

زردک در بدن چه افعالی انجام می‌دهد؟

زردک بستانی، ملطف، مقوی معده، ملین، مولد منی، منعظ، قاطع بلغم و مدر بول است. آب زردک و آب هویج، مقوی چشم هستند. برگ زردک بستانی، مدر بول است.

تخم زردک بستانی مبهی بسیار قوی است. مربای عسلی زردک بستانی، مبهی بسیار قوی، مقوی کبد سرد، مقوی احشاء، مقوی رحم، مقوی هاضمه و مدر بول می باشد.

حلوای زردک بستانی، افعال و خواصی شبیه مربای آن دارد. افعال و خواص شیره زردک بستانی نیز شبیه مربای آن است؛ ولی لطیف تر و قوی تر. دوقو، مقوی هاضمه، مولد منی، محلل ریاح، محلل مواد غلیظ بلغمی، مفتح سدد، مفتت سنگ کلیه و مثانه، منقی رحم و تریاق سموم است و غیر از تقویت باه، افعال و خواصی قوی تر از تخم زردک بستانی دارد. مربای زردک دشتی، مدر بول است.

خواص و مصارف درمانی زردک

زردک بستانی، سرفه مزمن، درد سینه، درد کبد، درد معده و ذات الجنب را بهبود می بخشد. خوردن زردک بستانی پخته‌شده به همراه گوشت بزغاله، باعث تولید خلط صالح می شود. مربای عَسلی زردک بستانی، به سرعت هضم میشود، رطوبات اضافی معده را خشک می‌کند و برای استسقاء و دل پیچه مفید است. زردک بستانی پرورده شده در سرکه، کبد و معده سرد را تقویت می‌کند و برای رفع ورم طحال بسیار مفید است. اگر زردک بستانی و برگ گیاه آن را در آب بجوشانید، نطول آب آن روی دست و پای اطفال، خون مردگی ناشی از سرما را از هم باز می کند.

ضماد تخم و برگ زردک بستانی، جذام را بهبود می‌بخشد. تخم زردک بستانی برای رفع دل پیچه مفید است. خوردن و فرزجه تخم زردک بستانی، احتمال باردار شدن در زنان را افزایش می دهد. خوردن مخلوط یک درهم تخمک زردک بستانی و یک درهم شکر، درد ساق پا را التیام می‌بخشد. چنانچه درون ترب خالی شده ای را با مخلوط یک حصه تخم زردک بستانی و یک حصه تخم شلغم پر کنید و آن را زیر آتش کاملاً بپزید، خوردن آن سنگ کلیه و مثانه را خارج می کند و برای درمان عسر البول مجرب است.

فرزجه زردک دشتی، رحم را تنقیه می‌کند و احتمال باردار شدن زنان را افزایش میدهد. اگر زردک دشتی و برگ گیاه آن را بپزید، ضماد آن، خونمردگی ناشی از سردی هوا را از هم باز می کند. مربای زردک دشتی، به سرعت هضم می شود و برای بهبود استسقاء و دل پیچه مفید است.

دوقو، فضولات سینه را دفع می‌کند، احتمال باردار شدن زنان را می افزاید، باعث تسهیل در زایمان میشود و سرفه کهنه، استرخای مفاصل، درد مفاصل، درد سینه، درد کمر، گزیدگی حیوانات و حشرات موذی، ورم شکم، شوصه، دل پیچه، عسر البول، سحج اطفال و استسقای طبلی را درمان می کند. خوردن یک تا دو درهم دوقو با دو برابر وزنش ترمس، به کشتن و اخراج کرم‌ کدو کمک می‌کند. فرزجه دوقو، مخرج جنین و مدر حیض است. ضماد دوقو ورم های بلغمی را بهبود می بخشد. نطول آب جوشانده دوقو، به التیام گزیدگی عقرب کمک می کند.

مقدار مصرف

از زردک دبستانی تا ۱۶۰ مثقال؛ از مربا و حلوای زردک بستانی تا بیست مثقال؛ از تخم زردک دبستانی تا دو درهم.

مضرات زردک

گرم مزاجان. زردک، دیر هضم و نفاخ است. زردک دشتی برای معده، حلق و اعصاب ضرر دارد. دوقو، نیروی جنسی گرم مزاجان را ضعیف می کند.

مصلحات زردک

ادویه گرم و آبکامه برای زردک بستانی. انیسون برای دوقو. مصطکی برای ضعف ایجاد شده در نیروی جنسی گرم مزاجان، به سبب دوقو.

بدل زردک

انیسون و دوقو برای تخم زردک بستانی. برای دوقو، دو برابر وزنش تخم زردک بستانی.

تهیه شده در گروه آموزشی طبیس

برای مطالعه مطالب تخصصی درمانگری طب اسلامی ایرانی به قسمت مقالات سایت طبیس مراجعه کنید

منبع

کتاب مفردات نوشته سید محمدعلی سیدنظری