گیاه کرفس در طنز ما ایرانی‌ها، به عنوان یک گیاه کم طرفدار مطرح می‌‌شود اما آیا واقعیت هم همین است؟

در طب سنتی خواص زیادی برای کرفس ذکر شده است که با دانستن آن قطعا علاقه نسبت به آن بیشتر خواهد شد. خواصی مثل خارج کردن سموم از بدن و دفع کنندگی سنگ مثانه و کلیه از ویژگی های مهم کرفس است. لازم به ذکر است که از قسمت های مختلف کرفس به صورت‌های مختلف مثل ضماد و مصرف خوراکی و طلاکردن و … استفاده می‌کنند.

در این مقاله به تفصیل به معرفی گیاه کرفس و خواص اجزای مختلف آن می‌پردازیم.

نام فارسی: کرفس
نام عربی: الکَرَفْس
نام اردو: کرفس
نام انگلیسی: Celery
نام علمی: Apium Graveolens var. Dulce از خانواده Apiaceae
نام های دیگر: کَرَسْب

ماهیت گیاه کرفس

کرفس گیاهی دوساله است که ارتفاع آن به یک متر می‌رسد. کرفس گونه‌های زیادی دارد؛ ولی دو گونه اش معروف‌تر است: کرفس بستانی و کرفس کوهی.
ساقه های کرفس، نسبتاً ضخیم اند و سطح مقطع شان هلالی شکل است. روی سطح ساقه های کرفس، شیارهایی طولی دیده می شود.
برگ های کرفس، شامل چند برگچه کوچک و لوزی شکل است که دو ضلع بالایی آنها، دندانه‌دار و دوضرب پایینی صاف است. این برگ ها بیشتر انتهای ساقه ها می رویند.
گل های کرفس، سبز کمرنگ و بسیار کوچک اند و به صورت چتری انتهای ساقه های گل دهنده رشد می کنند. هر گل، پنج گلبرگ تقریباً لوزی شکل، نوک دار و کاملاً جدا از هم دارد که لب آنها به سمت داخل خم شده است.
پس از خشک شدن گلهای کرفس، در همان مکان، بذرهای این گیاه رشد می‌کنند. بذرهای کرفس، کوچک، کمی کشیده و تقریباً هلالی شکل اند و به صورت جفتی و مجتمع می‌رویند. روی سطح این بذرها، پنج خط طولی وجود دارد. بذرهای کرفس، ابتدا زرد مایل به سبز هستند؛ ولی پس از رسیدن کامل تیره می‌شوند. بذر کرفس، خوش رایحه و بسیار تند مزه است. همه اجزای گیاه کرفس کوهی، طعمی تند دارد.

تشابه و تقلب

برگ کرفس تقریباً به برگ جعفری شبیه است. گل گیاه کرفس به گل گیاه زیره سیاه و شوکران شباهت دارد.

محل رویش: ایران در استان‌های چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد، اصفهان، فارس و لرستان.

مراحل کاشت، داشت و برداشت

تکثیر کرفس از راه کاشت بذر آن، اوایل اسفند ماه انجام میشود. بذر های کرفس را ابتدا در محلی محفوظ، با درجه حرارت کنترل شده و خاکی نرم و خوب می کارند و پس از چند برگه شدن نهال ها، آنها را به خزانه دیگری منتقل کرده، با فاصله ۵ تا ۶ سانتیمتر از هم می کارند. فروردین، نهال ها را به خزانه دیگری در هوای آزاد منتقل می کنند و در نهایت، اواخر فروردین یا اوایل اردیبهشت، نهال ها را به مزرعه اصلی انتقال می دهند.

اجزای مورد استفاده و مشتقات: ریشه، ساقه، برگ و بذر.

عناصر تشکیل دهنده کرفس

در کرفس کمی اسانس روغنی فرّار، آلکالوئید کولین، ماده آپیئین، آپیژنین، مانیت، آسپاراژین، گلوتامین، اینوزیت، لیناماروز، پروتئین، لیناز، ویتامین‌های A و B و C و اسیدهای چرب وجود دارد.
مانیت، ماده‌ای شیرین، سفید رنگ، بی بو و محلول در آب است. اسیدهای چرب کرفس، شامل مقدار زیادی اسیدپتروسلینیک، مقداری اسیدپالمیتیک، اسیداولئیک و اسید لینولئیک می‌شود. در تخم های کرفس حدود ۲ تا ۳ درصد اسانس زردِ مایل به سفید وجود دارد که دی لیمونن، دی سلینن، سدانولید، اسیدانیدرید سدانوئیک و حدود ۱۰ درصد مواد غیر محلول را شامل می شود.

طبع و مزاج کرفس

برگ و ساقه کرفسِ بستانی در اول درجه دوم گرم و خشک، و بذر آن در آخر درجه دوم گرم و خشک است. برگ و ساقه کرفسِ کوهی در درجه دوم گرم و خشک، و بذر آن در درجه سوم گرم و خشک می باشد.

افعال و خواص

نفع خاص: تفتیح و تحلیل.
برگ و ساقه کرفس بستانی، مشهی، مبهی، مفتح سدد کبد، مفتح سدد طحال، مدر بول، مدرحیض، مخرج جنین، منقی کلیه و منقی مثانه است.

بذر کرفس بستانی، مفتح بسیار قوی و هاضم می باشد. ریشه کرفس بستانی، افعال و خواصی شبیه بذر آن دارد. برگ و ساقه کرفس کوهی، مفتح و محلل است. ریشه کرفس کوهی، محلل ریاح معده، محلل ریاح روده بزرگ، مدر بول و مدر حیض می باشد. بذر کرفس کوهی، محلل ریاح، مفتح بسیار قوی، قاطع اخلاط لزج، تریاق سموم سرد، مدر بول، مدر قوی حیض، مخرج جنین و مبهی است. بذر کرفس کوهی، افعال و خاصی قوی‌تر از سایر اجزای آن دارد. افعال و خواص همه اجزای گیاه کرفس کوهی از اجزای گیاه کرفس بستانی قوی‌تر است.

برگ و ساقه کرفس بستانی، از شدت ادویه قوی میکاهد، عملکرد ادویه به مسهل را تثبیت کرده، سنگ مثانه را ذوب میکند و ربو، تنگی نفس، درد پهلو، سکسکه، رفع سردی احشاء، قی، سحج امعاء، دل پیچه، نفخ، حصبه، درد کفل، عرق النساء، نقرس، درد پشت، تب و لرز بلغمی و اکثر بیماریهای بلغمی را بهبود می بخشد.

اگر برگ و ساقه کرفس بستانی را با آب انار و شکر بجوشانید، نوشیدن آب آن، تریاق سموم است.

دمنوش برگ و ریشه کرفس بستانی و قی کردن پس از آن، باعث رفع مسمومیتِ سموم کشنده و مرداسنگ میشود و گزیدگی حیوانات و حشرات موذی را التیام میبخشد.

اگر برگ و ریشه کرفس بستانی را در عسل بپرورانید، خوردن آن مقوی معده است و به رفع تهوع کمک میکند. چنانچه برگ و ریشه کرفس بستانی را در سرکه بپرورانید، خوردن آن مفتح سدد، مقوی معده، مقوی احشاء و مشهی است و برای گرم مزاجان مفید می باشد.

ضماد برگ و ساقه کرفس بستانی با عسل، محلل اورام است. ضماد برگ و ساقه کرفس بستانی با آرد جو، به رفع ورم چشم کمک می کند.

طلای برگ و ساقه کرفس بستنی با روغن گل محمدی و سرکه به مدت هفت روز متوالی، جرب را برطرف می کند. طلای برگ و ساقه کرفس بستانی با گوگرد، بوره و نوشادر، برای رفع زگیل و لکه ها و آثار پوستی مفید است.

بذر کرفس بستانی، فضولات معده و رحم را جذب می‌کند و استسقاء و درد را بهبود می بخشد. خوردن نیم مثقال بذر کرفس بستانی با نیم مثقال زنیان، مقوی معده و محلل ریاح است. بذر و ریشه کرفس کوهی، درد پهلو، دل پیچه، درد کلیه و درد مثانه را التیام می‌بخشد.

مقدار مصرف

از برگ و ساقه کرفس بستانی، تا سه درهم؛ از عصاره آنها، تا پانزده در هم؛ از ریشه کرفس دبستانی به منظور استفاده در جوشاندنی ها، پنج درهم؛ از بذر کرفس بستانی، یک درهم.

مضرات

برگ و ساقه کرفس بستانی، باعث تولید ریاح و بخار معده می‌شود؛ همچنین برای مبتلایان به صرع مضر است. زیاده روی در خوردن برگ و ساقه کرفس بستانی، باعث کند ذهنی می شود. از آنجا که برگ و ساقه کرفس بستانی، نیروی جنسی زنان باردار و شیرده را تحریک می کند، برای آنان ضرر دارد. خوردن برگ و ساقه کرفس بستانی، پیش یا پس از گزیدگی عقرب، با اسم سرعت اثرگذاری سم در بدن می شود و تدبیری ندارد. بذر کرفس بستانی برای ریه مضر است و باعث سحج معده و روده می شود. بذر کرفس بستانی نیز برای افراد مبتلا به صرع ضرر دارد.

مصلحات و تدابیر

انیسون برای برگ و ساقه کرفس بستانی. هل باد و تخم کاسنی برای دفع ضرر بذر کرفس بستنی بر ریه؛ کتیرا برای سحج معده و روده ناشی از بذر آن.

بدل

زنیان و زیره برای بذر کرفس بستانی‌. برای بذر کرفس کوهی، دو برابر وزنش بذر کرفس بستانی.

منبع: کتاب مفردات اثر آقای سید محمدعلی سیدنظری